مواد شیمیایی خورنده عموما به موادی می گویند که هنگام تماس مستقیم یا حتی مجاورت با مواد دیگر، باعث ایجاد تغییراتی در آنها شوند. به حالت مایع و گاز این مواد، سیالات خورنده می گویند. این تغییرات می تواند شامل از بین بردن بخشی از بافت ماده مجاور یا فقط ایجاد تغییراتی در بافت آن گردد. مواد شیمیایی خورنده برای بافتهای طبیعی و انسانی هم خطر آفرین هستند چرا که در صورت برخورد این مواد خورنده با سطوحی مانند پوست انسان یا بافت پشمی و پنبه ای باعث سوختگی و تغییر ظاهر و بافت آن می شود. این مواد می توانند ماهیت اسیدی یا بازی داشته باشند. در ادامه به توضیح درباره انواع مواد شیمیایی خورنده، کاربردها، اثرات و عوارض آنها می پردازیم.
در این مطلب موضوعات زیر را مطالعه خواهید کرد:
انواع مواد شیمیایی با خاصیت خورندگی
عمدتا تصور می شود مواد خورنده فقط اسیدی هستند، در صورتی که خاصیت خورندگی در بسیاری از بازها و اکسید کننده ها نیز یافت می شود. تعدادی از مواد شیمیایی خورنده عبارت اند از: هیدروکلریک اسید، سولفوریک اسید، فسفریک اسید، آلومینیوم کلرید، سدیم هیدروکسید، کلسیم هیدروکسید، پتاسیم هیدروکسید، سدیم هیدرید، آمید سدیم، هیدروژن پراکسید، بنزیل کلروفرمات، کلرید استیل. توجه کنید که در اینجا تنها به تعدادی از مواد خورنده اشاره شد. استفاده از درصدهای غلیظ تر این مواد باعث ایجاد آسیبهای جدی تری به بافت مجاور آن می شود.
کاربردهای مواد شیمیایی خورنده
اغلب تصور می شود که این دسته از مواد، خطرناک و بدون استفاده مفید هستند، در صورتی که این مواد در زندگی ما کاربردهای مفیدی دارند. برخی از آنها خاصیت خورندگی و حل کنندگی موادی مثل روغنهای جامد، رسوبات و سنگ آهک را دارند و در مواردی مانند لوله بازکنی که نیاز به پاکسازی رسوبات آهکی دارد، یا مواد شوینده خانگی به منظور تمیز کردن آثار چربیها و رسوبات چرب، استفاده می شوند.
یکی از این مواد بسیار پر کاربرد، سدیم هیدروکسید است که در صنایع غذایی، تولید کاغذ، فرآورده های لبنی و موارد تخصصی دیگر نیز استفاده می شود. این گونه مواد صرفا مایع یا جامد نیستند بلکه بعضی از گازهای شیمیایی هم خواص خورندگی دارند که از گازهای شیمیایی خورنده در صنعت گاز و نفت استفاده می شود. همچنین از این مواد در ساخت انواع پاک کننده های خورنده نیز استفاده می شود.
چرا مواد شیمیایی خورنده خطرناک محسوب می شوند؟
دلیل اصلی خطراین مواد این است که آنها در اولین لحظه تماس قدرت از بین بردن سلولها و بافتهای زنده انسانی را دارند. این خوردگی ناشی از تماس با مواد شیمیایی بسیار دردناک هستند و در بیشتر موارد قابلیت ترمیم و جایگزینی بافت وجود ندارد. حالتهای مختلف گاز، مایع و جامد این مواد، نیز از طریق استنشاق دستگاه تنفسی را تحریک کرده و به آن آسیب وارد می کند. در صورت تماس مستقیم با پوست و چشم، به سلولهای پوستی و بافت چرب داخل چشم و مویرگهای نازک آن آسیب می زند. هر نوع مواد شیمیایی خورنده در صورت بلعیده شدن برای دستگاه گوارش بسیار خطرناک و مرگباراست.
اثرات مواد شیمیایی خورنده بر محیط زیست
مواد شیمیایی خورنده در صورت نشت یا ریختن بر روی وسایل نقلیه و اموال، می توانند باعث خوردگی شوند. نشتی این مواد به وسایل نقلیه ای که این مواد شیمیایی خورنده را جابجا می کنند، خسارت وارد می کند. از طرفی مواد خورنده در صورت نشت کردن، باعث آسیب رساندن به تجهیزات و محیط اطراف محل نشتی می شوند. اگر این مواد به محیط طبیعی نفوذ کنند، به سرعت خاک و آب راه ها را آلوده می کنند. این مسئله به نوبه خود به حیات وحش، حیوانات مزرعه و زندگی موجودات دریایی آسیبهای جدی وارد می کند.
اثرات گازهای خورنده
گاز و بخارات خورنده حاصل از مواد شیمیایی خورنده برای تمام قسمتهای بدن خطرناک هستند، به ویژه دستگاه تنفسی. میزان اثر گذاری گازها به حلالیت مواد در مایعات بدن مربوط می شود. گازهای بسیار محلول مثل آمونیاک و هیدروژن کلرید، باعث تحریک شدید بینی و گلو می شوند. در حالی که موادی مانند نیتروژن دی اکسید، دی اکسید گوگرد، که حلالیت پایینی در مایعات بدن دارند می توانند به اعماق ریه ها نفوذ کنند.
حمل و نقل ایمن مایعات خورنده
برای جلوگیری از آسیبهای احتمالی ناشی از نشت مواد خورنده مایع به بیرون، لازم است نکات ایمنی زیر رعایت شود: برای جلوگیری از انفجار بخار حاصل از مواد شیمیایی به دلیل حجم بالای گرما هنگام واکنشهای شیمیایی، همیشه اسیدها یا بازها را به آب اضافه کنید، این فرایند نباید برعکس انجام شود. مواد خورنده مایع باید در مخازنی با ارتفاع تا سطح زیر چشم ذخیره شود. در ضمن مقادیر کافی از مواد کنترل نشت، باید به راحتی در دسترس باشد.
حمل و نقل ایمن گازهای خورنده
درابتدا مطمئن شوید که گازهای شیمیایی حاصل از انواع مواد خورنده در مکانهایی با تهویه مناسب ذخیره باشند و در صورت امکان در یک اتاق اختصاصی مجهز به فنها و مجاری ورود و خروج مناسب هوا نگهداری شوند. نصب تجهیزات نظارت بر هوا و آلارم با قابلیت خاموش شدن در هنگام نشتی ضروری است. اطمینان حاصل کنید که هیچ کارگری به تنهایی با گازهای خورنده کار نکنند. کارگران باید پوشش محافظ داشته باشند، که شامل ماسک گاز تنفسی با مقدار کافی اکسیژن می شود. اطمینان داشته باشید که سیلندرها به خوبی با علائم هشدار دهنده مناسب برای کالاهای خطرناک، برچسب گذاری شوند.
حمل و نقل ایمن جامدات خورنده
مواد شیمیایی خورنده کاملا مشخص به عنوان کالای خطرناک برچسب گذاری شوند و مطمئن شوید که تصویر و علامتهای هشدار به درستی مشخص باشند. مواد شیمیایی جامد خورنده معمولا با آب مخلوط می شوند، بنابراین مطمئن شوید که این کار به آرامی انجام می شود و زمان خنک شدن محلول را در نظر بگیرید. جامدات خورنده را دور از گرما، اکسید کننده ها و منابع احتراق ذخیره کنید. با پوشش کاملا ایمن با این مواد کار کنید.
سوالات متداول مواد شیمیایی خورنده
1- تفاوت مواد شیمیایی خورنده با مواد شیمیایی سوزآور چیست؟
در بعضی از منابع و یا به صورت عامیانه از مواد شیمیایی خورنده، تحت عنوان مواد سوزآور یا سوزش زا یاد می شود. پس در اصل این دو عنوان تفاوتی با هم ندارند و هر دو به موادی اطلاق می شوند که باعث واکنشهای شیمیایی خورنده می شوند.
2- آیا موادی برای جلوگیری از خوردگی وجود دارد؟
موادی به عنوان مواد ضد خوردگی وجود دارند که عموما به سیالات خاصی اضافه می شوند تا باعث کاهش خوردگی شود. نکته ای که وجود دارد این است که این مواد به طور صد در صد از خوردگی جلوگیری نمی کنند و بیشتر برای جلوگیری از واکنشهای الکتروشیمیایی و یا مجاورت با اکسیژن استفاده می شوند.
3- آیا مواد شیمیایی خورنده جزو سموم محسوب می شوند؟
سمهای شیمیایی موادی هستند که استفاده از انواع آنها، از راههای مختلف، واکنشهای طبیعی سیستم بدن انسان یا هر موجود دیگری را دچار مشکل می کند و در مواردی کل کارکرد دستگاه ها و اندامهای داخلی را متوقف می کنند و این فرایندی است که به تدریج و با طی مدت زمان خاصی خود را نشان می دهد، در صورتی که اثر مخرب مواد شیمیایی خورنده سریع و بلافاصله پس از برخورد یا استعمال بروز پیدا می کند. پس، از نظر اثر گذاری و نوع واکنش، سم و مواد خورنده متفاوت هستند اما موادی هم وجود دارند که در عین سمی بودن، ماهیت خورندگی هم دارند.
4- در صورت تماس مستقیم چشم یا پوست بدن با مواد شیمیایی خورنده چه اقداماتی باید انجام شود؟
جراحات و سوختگیهایی که این مواد شیمیایی در بدن و چشم ایجاد می کنند با توجه به نوع ماده متفاوت است، حتی در مواردی برخورد با بعضی از مواد شیمیایی در عین اینکه در حال آسیب به بافت هستند، علائم درد و سوزش از خود بروز نمی دهند. به هر ترتیب هنگام تماس با اینگونه مواد، محل برخورد را با چیزی مانند برس یا مسواک تمیزکنید و سپس با آبی که به صورت جاری و روان روی سطح می ریزد به مدت 10 الی 60 دقیقه،با توجه به میزان سوزش و نوع ماده شیمیایی شست و شو دهید.
5- از چه تجهیزاتی برای محافظت از بدن در برابر مواد شیمیایی خورنده میتوان استفاده کرد؟
از لوازمی مانند لباس کار با پوشش مناسب، عینکهای حفاظتی، ماسکهای گازی و دستکشهای مخصوص برای حفظ ایمنی بدن می توان استفاده کرد. اطمینان حاصل کنید که به آب کافی در صورت نیاز دسترسی دارید. در ضمن تا حد امکان به تنهایی با انواع مواد شیمیایی خورند کار نکنید.
