گیاهان دارویی برای درمان و پیشگیری بیماری‌ها و ارتقای سلامت استفاده می‌شوند و کاربردها آنها با گسترش داروهای شیمیایی بی‌اهمیت نشده است. تا به امروز، بیش از ۲۰۰۰ گیاه به دلیل قدرت شفابخشی شناخته شده است. پاراسلسوس پزشک و گیاه‌شناس سوئیسی – آلمانی بر این باور بود که در برابر هر بیماری، گیاهی رشد کرده است. در این محتوا به معرفی گیاهان دارویی، طبقه‌بندی آنها بر اساس خواص و موارد استفاده از این گیاهان می‌پردازیم و سپس گیاهان دارویی محبوب ایرانیان را معرفی می‌کنیم.
در این مطلب موضوعات زیر را مطالعه خواهید کرد:
گیاهان دارویی چیست؟
گیاهان دارویی به کل گیاه یا قسمتی از آن (برگ، شاخه، گل، میوه، پوست و ریشه) و همچنین محصولات فیزیولوژیکی آنها اطلاق می‌شود که به پیشگیری و درمان بیماری‌ها کمک می‌کند. در واقع گیاهانی هستند که حداقل بخشی از گیاه دارای خواص دارویی است. استفاده کامل از گیاه دارویی غیرمعمول است و اغلب این یک یا چند بخش گیاه مورداستفاده قرار می‌گیرد اغلب “گیاه دارویی” نه‌تنها به خود گیاه، بلکه قسمت مورداستفاده نیز اشاره دارد، به‌عنوان‌مثال دارچین از پوسته درخت و زنجبیل از ساقه زیرزمینی به دست می‌آید؛ اما به‌عنوان داروی گیاهی ذکر می‌شوند. همچنین گیاهان با خواص دارویی در مصارف غذایی یا چاشنی و یا حتی در تهیه نوشیدنی‌ها کاربرد دارند.
گیاهان دارویی با ترکیبات منحصربه‌فردی نظیر روغن‌های ضروری، مواد ثانویه گیاهی (فلاونوئیدها)، موسیلاژ، تانن‌ها و مواد تلخ در درمان بیماری‌ها کمک می‌کنند. مواد باارزش را می‌توان از قسمت‌هایی از گیاه به روش‌های مختلف به دست آورد. بهترین روش تهیه داروی گیاهی، دم‌کردن یا تنتور چای (اغلب به‌عنوان عصاره الکلی یا هیدروسل) است.
طبقه بندی گیاهان دارویی بر اساس خواص آنها
روش‌های طبقه‌بندی گیاهان دارویی متنوع است که یکی از روش‌های تقسیم‌بندی آنها بر اساس محل تولید و توزیع جغرافیایی آنها، اثربخشی، عملکرد و خواص آنها، طرز تهیه و آماده‌سازی آنها، محل رویش و کشت (وحشی و قابل‌کشت) و غیره انجام می‌شود. انواع گیاهان دارویی بر اساس اثربخشی، عملکرد و خواص آنها شامل:
داروهای گیاهی تسکین‌دهنده و ضددرد: نعناع فلفلی، میخک، رزماری و غیره
گیاهان ضدعفونی‌کننده و ضدباکتری: سیر، مرزه، مریم‌گلی، ریحان، آویشن، زغال‌اخته، علف طلایی و غیره
گیاهان ضدالتهاب در روماتولوژی: دم‌اسب، دارواش، زردچوبه، ریشه قاصدک، هل و غیره
قابض (بافت‌های زنده را سفت می‌کند): آویشن، تمشک، توت‌فرنگی وحشی و غیره
گشادکننده عروق (گشادکننده عروق خونی): زالزالک (برای پاها) دارواش، شاه‌بلوط اسبی (بواسیر) جینکو بیلوبا (گردش مغزی)
مشکلات پوستی: گزنه، دم‌اسب، گل محمدی، سدر و غیره
مشکلات گوارشی: به، سنا، زیره سبز، بادرنجبویه و غیره
بی‌خوابی: بابونه، والرین (سنبل‌طیب یا علف گربه)، خشخاش
سنگ کلیه: کلاله ذرت، گل قاصدک، پالو آزول، اولانگ و غیره
مشکلات مجاری تنفسی: آویشن، عناب، پونه کوهی، مرزنجوش، اسطوخودوس، گل ماهور یا خرگوشک، ریشه شیرین‌بیان و غیره
برخی از خواص انواع گیاهان دارویی برای بیماری‌های قرن از جمله آلزایمر و کبد چرب شناخته شده است. از جمله دم‌نوش گل سرخ که طبق مطالعات تأثیر به سزایی در تقویت حافظه و روند پیشرفت آلزایمر دارد.
نحوه استفاده از گیاهان دارویی
از گیاهان دارویی می‌توان به‌صورت داخلی و خارجی استفاده کرد. برای مصارف داخلی، می‌توان آنها را به‌صورت دم‌کرده، جوشانده (جوشاندن گیاه) یا خیساندن برای ساعات طولانی مصرف کرد. گیاهان دارویی که به‌صورت دم‌نوش گیاهی تهیه و از طریق معده مصرف شوند، بهترین عملکرد را دارند. دم‌نوش گیاهانی را می‌توان در طول روز دو یا سه وعده مصرف کرد. مصرف خارجی گیاهان دارویی به‌صورت کمپرس، ضماد، پماد و مرهم صورت می‌گیرد.
گیاهان دارویی محبوب ایرانیان
نعناع یک داروی گیاهی رایج ایرانی است که از نوک ساقه‌های جوان به‌عنوان سبزی استفاده می‌شود. نعناع حاوی منتول است که نفس را خوشبو می‌کند. همچنین این گیاه دارای خواص دارویی متنوعی است و دردهای شکمی، مشکلات کیسه صفرا مانند گرفتگی عضلات را تسکین می‌دهد و ضدعفونی‌کننده، ادرارآور، خلط‌آور، تقویت‌کننده معده و گوارش است.
برای اکثر ما، گل‌گاوزبان با خواص آرام‌بخشی شناخته شده است. اما این گیاه خواص دیگری نیز دارد. خواص آنتی‌اکسیدانی و تسکین‌دهنده آن برای تحرک مفاصل مفید است. آزمایش‌های بالینی تأیید کرده است که مکمل روغن گل‌گاوزبان تأثیر مفیدی بر علائم آرتریت روماتوئید از جمله درد، تورم مفاصل و سفتی صبحگاهی بدن دارد. دم‌نوش گیاهی دارای گل‌گاوزبان خاصیت دفع‌کنندگی و ادرارآوری است. گل‌گاوزبان به میزان قابل‌توجهی حجم ادرار تولید شده را افزایش می‌دهد و به دفع سموم از بدن کمک می‌کند. همچنین گل‌گاوزبان برای ازبین‌بردن سندرم پیش از قاعدگی نافذ است.
مردم معمولاً بابونه را به‌عنوان یک آرام‌بخش یا ضدافسردگی خفیف برای درمان اضطراب یا افسردگی و یا بهبود کیفیت خواب مصرف می‌کنند.همچنین بابونه به طور سنتی برای رفع اختلالات گوارشی مانند ناراحتی معده، گرفتگی عضلات و نفخ استفاده می‌شود. خواص ضد اسپاسم آن به شل‌شدن ماهیچه‌های روده کمک می‌کند، بنابراین هضم را بهبود می‌بخشد و ناراحتی مربوط به سیستم گوارش را کاهش می‌دهد. زنجبیل شناخته‌ترین گیاه دارویی ایرانیان است. آنتی‌اکسیدان‌های موجود در زنجبیل به محافظت از سلول‌ها در برابر آسیب اکسیداتیو کمک می‌کند. زنجبیل اغلب برای کمک به رفع اختلالات گوارشی مانند حالت تهوع، سوءهاضمه و نفخ استفاده می‌شود. زنجبیل تولید شیره معده را تحریک می‌کند و به تسکین معده کمک می‌نماید.
نکات مهم در استفاده از گیاهان دارویی
هنگام استفاده از داروهای گیاهی باید این مطلب را در نظر داشته باشید: مانند همه داروها، گیاهان دارویی، دوز سم دارند. داروهای گیاهی در دوزهای معینی می‌توانند التیام‌بخش باشند، اما در دوزهای بالا و یا مصرف مرتب آنها به بدن آسیب می‌زنند. علاوه بر این، محتوای ماده فعال یک‌گونه گیاهی می‌تواند بسته به گیاه، فصل یا سال برداشت بسیار متفاوت باشد. فقط به این دلیل که گیاه ماده طبیعی است، نمی‌تواند عاری از عوارض جانبی باشد. متأسفانه، این سوءتفاهم هنوز هم غالب است. داروهای گیاهی را درست مصرف کنید. دم‌کردن زیاد آنها، باعث تبخیر اسانس‌های شفابخش و تجزیه ویتامین‌ها می‌شود؛ بنابراین به طرز تهیه آنها دقت کنید.
در دوران بارداری احتیاط خاصی برای مصرف داروها لازم است، داروها و دم‌نوش‌های گیاهی نیز این امر مستثنی نیستند. قبل از مصرف گیاهان دارویی با پزشک خودتان مشورت کنید. بیشتر داروهای گیاهی در دوران بارداری و شیردهی منع مصرف دارند. این گیاهان نمی‌توانند جایگزین توصیه‌های پزشکی یا دارویی شوند. امکان تداخلات داروهای گیاهی با سایر داروها وجود دارد، لذا قبل از مصرف آنها، به تداخلات داروها توجه کنید. برخی از این ترکیبات از جمله زنجبیل را به مدت دو هفته قبل از عمل جراحی (به دلیل خطر خونریزی) نبایستی مصرف کرد.
سوالات متداول انواع گیاهان دارویی و خواص آنها
۱- آیا مصرف گیاهان دارویی برای کودکان بی‌خطر است؟
مصرف برخی از گیاهان دارویی برای کودکان خطراتی به همراه دارد و حتی موجب مرگ آنها می‌شود. از جمله این گیاهان ریشه گل ختمی و آویشن است که برای کودکان زیر ۲ سال منع مصرف دارد.
۲- تداخلات دارویی گیاه بابونه چیست؟
بابونه با اثرات تاموکسیفن، درمانهای جایگزین هورمونی و داروهای ضدبارداری خوراکی حاوی استروژن، داروهای رقیق‌کننده خون (مانند وارفارین)، مکملهای آهن، داروهایی ضد انعقادها و آرام‌بخش‌ها (از جمله الکل) تداخل دارویی دارد.
۳- پرمصرف‌ترین گیاهان دارویی ایرانی‌ها چیست؟
مصرف داروهای گیاهی در بین ایرانیان با توجه فصل متغیر است. در فصل سرد مصرف زنجبیل، دارچین، چهارگل، زردچوبه، آویشن و غیره بیشتر است. در فصل گرم داروهای گیاهی نظیر تخم شربتی، خاکشیر، کاسنی، شاه‌تره و غیره مصرف می‌شود.
۴- قویترین ضدالتهاب طبیعی و گیاهی چیست؟
زردچوبه قویترین ضدالتهاب طبیعی است و به‌عنوان یک ضدافسردگی نیز استفاده می‌شود. این گیاه در دارای مقدار زیادی آنتی‌اکسیدان است و نقش محافظتی در برابر بیماری آلزایمر و سرطانها (کلیه، روده بزرگ، ریه، سینه، تخمدان، خون) دارد.
۵- گیاهان دارویی که در غذاهای ایرانی استفاده می‌شود؟
هل، دارچین، زنجبیل، زردچوبه، نعناع، گل محمدی، زیره، زعفران، سیر و میخک گیاهان دارویی هستند که در غذاهای ایرانی استفاده می‌شوند. زیره ایرانی و زعفران از گیاهان اندمیک ایران است.
